08/04/2025 Salı Köşe yazarı R.A

Türkistân nüfûsunun ana dili Türkçe olup, Özbek, Kazak, Kırgız, Karakalpak Türkmen lehçeleri konuşulur.

Dün birazcık bahsetmeye çalıştığımız Türkistân’da bugün, beş idârî bölüm mevcut olup bunlar: Kazakistân, Kırgızistân, Tâcikistân, Türkmenistân ve Özbekistân’dır. Günümüz Türkistân’ında 246 şehir mevcuttur. Semerkand bundan 2.500 yıl önce kurulmuş eski bir yerleşim yeridir. Taşkent, Oş, Merv, Buhârâ, Tirmiz gibi vilâyetlerin de iki bin yıllık mâzîleri vardır.

Sovyet rejimi, birçok yeni şehir inşâ etme yoluna gitmiştir. Endüstri yerleşme merkezleri olan bu yeni şehirler, Türkistân şehirciliğine benzememekte ve yerleşim tarzlarına uymamaktadır. Bu yönüyle Türkistân’da, eski ve yeni yerleşim merkezlerini ayırt etmek gâyet kolaydır. Ayrıca eski yerleşim yerlerinde, târihe bağlılık ve mâzîyi yaşatma gayretlerinin daha fazla olduğu dikkatlerden kaçmamaktadır.

Türkistân nüfûsunun ana dili Türkçe olup, Özbek, Kazak, Kırgız, Karakalpak Türkmen lehçeleri konuşulur. Bu lehçelerden teşekkül eden Türkçe, nüfûsun %90’ı tarafından konuşulan dildir. Bunun dışında %10 halkın konuştuğu dil Tâcik dili olup, o da Türkçenin bir lehçesi gibidir. Türkistân Türkçesine, Çağatay Türkçesi de denmektedir.

Türk dilini inceleyen ilk Türk âlimi Mahmûd Kaşgarî’dir. Türkistânlı lenguistikçi (dil bilgini) olan Kaşgarlı Mahmûd’un 11. yüzyılda yazdığı “Dîvânü Lügâtit-Türk” adlı eseri, Türk dili sözlüğü niteliğindedir.

Târih boyunca, bölgede, pekçok İslâm âlimi, ilim adamı, evliyâ, önemli şahsiyetler yetişmiştir. Bunlardan bazıları şunlardır:

İmâm-ı Buhârî: Meşhûr hadîs âlimi (Hadîs âlimlerinin en büyüğü)... İmâm-ı Tirmîzî: Meşhûr hadis âlimi (Kütüb-i sittenin 4.sünün müellifi)... İmâm-ı Mâtürîdî: Ehl-i Sünnet i’tikâdının 2 büyük imâmından biri... İmâm-ı Serahsî: Meşhûr Hanefî fakîhi, İslâm hukûkçusu... Silsile-i aliyye büyüklerinden 12 tanesi Özbekistân’dadır... Timûr Hân gibi, 27 devleti harîtadan silen bir cihângîr Özbekistân’dadır... Uluğ Bey: Meşhûr astronom ve âlim (Timur Hân’ın torunu, 36 sene sultânlığı var)... El-Bîrûnî: Matematik ve astronomi âlimi... Hârezmî: Cebir ilminin kurucusu...

Türkistân’da yetişen daha nice meşhûr zevâtı sayabiliriz. Onlardan bazılarını, inşâallah önümüzdeki hafta yazacağımız 2 makâlemizde ele alalım.

Türkistân; Batı Türkistân, Doğu Türkistân, Afgân Türkistân’ı yâhut Güney Türkistân ve Îrân Türkistân’ı olmak üzere dört bölüm hâlinde incelenmektedir.

Batı Türkistân; Türkmenistân, Özbekistân, Tâcikistân, Kırgızistân, Kazakistân topraklarıdır. Yüzölçümü 3.999.400 km2dir… Batı Türkistân’da bu beş devlet, 1991 yılına kadar Sovyet Sosyalist Cumhûriyetler Birliğine dâhil otonom devletlerdendi.

Doğu Türkistân, Çin Halk Cumhûriyeti hudûdu içerisindedir. Doğu Türkistân, târihte ilk Türk Devleti olarak bilinen Hun İmparatorluğundan îtibâren birçok büyük Türk Devletinin çekirdeğini teşkil eder. Göktürk Devleti, Uygur Devleti, Karahânlı Devleti bunların en meşhûrlarındandır.

Güney Türkistân (Afgân Türkistân’ı), Afgânistân hudûdu içinde olup Afgânistân’ın kuzeyindedir. Afgân Türkistân’ının en büyük şehri “Mezâr-ı şerîf”tir.

Îrân Türkistân’ı da, Îrân hudutları içinde olup Îrân’ın Estarâbâd ve Deregiz vilâyetlerini içine alır...